بسم الله الرحمن الرحیم
نه آمریکا «مکه» است؛ نه ژنو «حدیبیه»!
چندی پیش مقالهای به قلم آقای دکتر سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان با عنوان «سیاست خارجی پیامبر (صلی الله علیه و آله)» در پایگاههای اطلاعرسانی رسمی منتشر شد.
البته لازم به ذکر است که این مقاله، دیدگاه تازهای از ایشان نیست و گزیدهای است از پایاننامة دورة کارشناسی ارشد ایشان در دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، با عنوان «سیاست خارجی حضرت رسول(صلوات الله علیه و آله)». جناب آقای دکتر جلیلی رساله دکتری خود را نیز در همین حوزه و با عنوان «اندیشه سیاسی در قرآن» و در خصوص سیاست خارجی اسلام به رشتة تحریر در آورد. همچنین کتابی از ایشان در همین موضوع، با عنوان «سیاست خارجی پیامبر(ص)» در سال 1374 توسط سازمان تبلیغات اسلامی منتشر شد که در آن با تفصیل بیشتری به تبیین این نظریه میپردازد.
با اندک تأملی بر چینش مطالب و نتیجهگیری نویسندة محترم، و همچنین نگاهی به مسؤولیتهای ایشان در بالاترین سطوح وزارت امور خارجه از سال 1368 و دوران دولت سازندگی ـ که به عنوان مثال میتوان به معاونت «ادارة آمریکا» از سال 76 (یعنی با شروع دولت خاتمی) و همچنین مسؤولیت مهمترین معاونت وزارت امور خارجه یعنی «معاونت اروپا و آمریکا» با شروع دولت نهم اشاره نمود ـ بیم آن می رود که جهتگیریهای اخیر در سیاست خارجی کشور، ریشه در چنین تحلیلهایی از تاریخ صدر اسلام، خصوصاً سیرة پرشکوه پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) داشته باشد.
از سوی دیگر، ضعف اسناد و مدارک مورد اتکا در مقاله و فاصله داشتن نگارنده از حوزة استنباط صحیح از منابع قابل اتکای قرآنی، روایی و تاریخی، و تحلیلهای شخصی و غیرمستند، لزوم نقد منصفانة این مقاله را بر کارشناسان خبره حوزه علمیّه آشکار میسازد. امید که این مختصر، زمینة ورود فضلا و صاحبنظران گرانسنگ در این بحث باشد.
توهم «تغییر استراتژیِ» پیامبر(صلی الله علیه و آله) و عدول از اصل قرآنیِ «مبارزه با قدرتهای استکباری»
در ابتدای این مقاله، ادعای «تغییر استراتژی پیامبر(صلی الله علیه و آله)» در سال ششم هجرت، از «جنگ» به «صلح» مطرح شده و رفتارهای نظامی پیامبر و «تهدیدهای قریش به جنگ از سوی آن حضرت، به عنوان یک تاکتیک ارزنده در جهت استراتژی صلح» تحلیل میشود.
تهدیدهای پیامبر نشان گر آن است که اگرچه استراتژی پیامبر برقرای صلح بود اما تهدید به جنگ به عنوان یک تاکتیک ارزنده در جهت استراتژی صلح بکار گرفته شد.
سپس در تحلیل اقدامات پیامبر در سالهای پس از هجرت مینویسد:
در سال ششم هجرت تغییر استراتژی و اتخاذ استراتژی صلح مشاهده می شود.
نویسنده نه تنها در این مقاله، برای تأیید ادعای خود از هیچ یک از منابع تاریخی یا روایی سندی ذکر نمی کند، بلکه در پایان نامه و حتی کتاب خود «سیاست خارجی پیامبر» نیز تنها به تحلیل خود از وقایع تاریخی اکتفا مینماید؛ تحلیلی که با مدارک روشن قرآنی و تاریخی در تضاد است.
بهجاست ابتدا به چند آیه از قرآن که به تصریح تفاسیر بزرگی همچون «المیزان» و «مجمع البیان» به بیانِ دستورالعمل و شیوة برخورد پیامبر(صلی الله علیه و آله) با مستکبرین قریش اختصاص دارد، اشاره شود:
1. وَ قاتِلُوا فی سَبیلِ اللَّهِ الَّذینَ یُقاتِلُونَکُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدینَ * وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى یُقاتِلُوکُمْ فیهِ فَإِنْ قاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذلِکَ جَزاءُ الْکافِرینَ * فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ* وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمینَ.
2. فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَکُمْ وَ لَنْ یَتِرَکُمْ أَعْمالَکُمْ.
3. یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقین.
4. وَ قاتِلُوا الْمُشْرِکینَ کَافَّةً کَما یُقاتِلُونَکُمْ کَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ
5. أُذِنَ لِلَّذینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَدیرٌ * الَّذینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ.
این آیات و دهها آیة دیگری که در قرآن کریم به ضرورت مبارزه و جنگ با کفار و مستکبرین قریش میپردازد، باعث شده که علمای روشنبین، نه تنها جنگ با کفار قریش را «استراتژی»ای در کنار استراتژیِ برقراری صلح ندانند، بلکه مبارزة با قدرتهای استکباری را «اصلی همیشگی» از اصول حاکم بر سیاست خارجی عنوان نمایند؛ اصلی که تعطیلبردار و ناظر به شرایطی خاص نیست و باید تا محو کلیة قدرتهای استکباری و رفع فتنه از سراسر جهان ادامه یابد؛ چرا که اصلیترین اهداف رسالت، «نفی همة طاغوتها» و «تحقّق توحید» است.
حضرت امام خمینی(قدس سره) در بیانات متعددی به تبیین«اصل بودن» مبارزه با حکومتهای استکباری در سیاست دینی می پردازد؛
سیره انبیا از صدر عالم تا زمان خاتم همین بوده است که در مقابل این قدرتهایى که ظالم بودند ـ منتها هر کدام در یک محیطى بودند ـ از آنجا شروع کردند. حضرت موسى در یک محیطى بوده از آنجا شروع کردند. لکن مقصد این بوده است که ریشه استکبار را از جهان بِکَنند و مردم را از این ظلمهایى که بر ایشان مىشود نجات بدهند. از این جهت، دو طایفه به شما توجه دارند: یک طایفه مستکبرین و سودجوها و طوایفى که به آنها وابسته هستند. آنها را توقع نداشته باشید که با شما صلح بکنند، آنها هم نخواهند صلح کرد. آنها همهشان همان برنامه «فرعون» ها را دارند که سر سازش هیچ ندارند و یک دسته هم مستضعفین جامعه هستند که اکثریت و یک اکثریت محروم هستند، این دسته هم با شما هستند.
جنگهایى که پیغمبر در زمان حیاتشان فرمودهاند، بعد از اینکه اسباب جنگ فراهم شد برایشان، این جنگها همیشه با زورمندها بوده است؛ با آنها، مثل ابوسفیان و امثال آنها که قدرتمندها بودند، و اینها منافع ملتها را، ملت خودشان را، مىخواستند براى خودشان [غارت] بکنند؛ و ظلم و ستمکارى و بىعدالتى رایج بوده است؛ و جنگهایى که واقع شده، بین مستضعفین بوده و این مردم طبقه سه، این فقرا با این زورمندها و اینهایى که مىخواستند حق فقرا را بخورند؛ و لسان قرآن و آیاتى که در باب جنگ ـ جنگ با این مشرکینى که آن وقت داراى قدرت بودند ـ آیاتى که وارد شده است، یکى و دو تا نیست؛ بسیار آیات در [باب] جنگ هست و در جدالِ با اینها.
ایشان با بیان علت دشمنی مستکبران با حکومت اسلامی میفرماید:
نکتة مهمی که همة ما باید به آن توجه کنیم و آن را اصل و اساس سیاست خود با بیگانگان قرار دهیم این است که دشمنان ما و جهانخواران تا کی و کجا ما را تحمّل میکنند و تا چه مرزی استقلال و آزادی ما را قبول دارند. به یقین آنان مرزی جز عدول از همة هویت ما و ارزشهای معنوی و الهیمان نمیشناسند و به گفتة قرآن کریم هرگز دست از مقاتله و ستیز با شما برنمیدارند؛ مگر اینکه شما را از دینتان برگردانند.
و در پاسخ کسانی که قائل به محدود بودن حیطة استکبارستیزی بودند فرمودند:
«اینهایی که گمان میکنند که اسلام نگفته است «جنگ جنگ تا پیروزی»... درست میگویند! قرآن میفرماید: «قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ»؛ همة بشر را دعوت می کند به مقاتله برای رفع فتنه؛ یعنی«جنگ جنگ تا رفع فتنه از عالم». این غیر از آنی است که ما میگوییم؛ ما یک جزء کوچکش را گرفتهایم... یعنی باید کسانی که تبعیّت از قرآن میکنند، در نظر داشته باشند که باید تا آنجایی که قدرت دارند، ادامه به نبردشان بدهند تا اینکه فتنه از عالم برداشته شود. این، یک رحمتی است برای عالم... برای این که، فتنه در عالم اگر نباشد، همة عالم در آسایشاند. اگر چنانچه آنهایی که مستکبر هستند، با جنگ سر جای خودشان بنشینند، این رحمت است بر آن امّتی که آن مستکبر بر او غلبه کرده است.»
حضرت آیت الله سبحانی در کتاب مبانی حکومت اسلامی خود با ذکر روایتی از امام صادق(علیهالسلام) به تبیین اقسام جهاد میپردازند و در کنار جهاد با نفس و جهاد برای اقامه سنن دینی، در بیان جایگاه جهاد با دشمن مستکبر می فرمایند:
... سوم ـ جهاد با کسانی که دشمنی عمیق با نشر تعالیم اسلام دارند و در صدد آزار و خیانت به مسلمین هستند. همة افراد باید برای رفع موانع نشر اسلام جهاد کنند و اگر در این کار مسامحه و غفلت شود، عذابی دردناک جامعه را احاطه خواهد کرد و مسؤولیت اجرای این امر برعهدة امام وقت جامعه اسلامی است که با بصیرت کامل، وظیفة مردم را معین کند.
مواظبت از نفوذ اجانب و حفظ استقلال واقعی از هر جهت... از مهمترین وظایف اجتماعی مسلمانان است؛ «فَإِنَّ مُجَاهَدَةَ الْعَدُوِّ فَرْضٌ عَلَى جَمِیعِ الْأُمَّة ِ».
بیانات ارزشمند رهبر معظم انقلاب(مد ظله العالی) در درس خارج معظم له در این خصوص نیز روشنگر راه روشن قرآن در این موضوع است:
مراد از آیات جهاد، تنها جنگ با گروه خاصی که در آن زمان با مؤمنان میجنگیدند، نیست؛ بلکه هر یک از این آیات، همانگونه که شأن قضیة حقیقیّه است، متصدی بیان حکمی کلی و جاری در هر زمان و مکانی است که موضوع آن محقّق میشود... صلح، استثنایی است بر قاعدة جهاد؛ تأملی کوتاه در آیات فراوانِ قرآن و روایات بیشمار در باب جهاد، گواه این مطلب است. در اینجا چند آیه را مِن بابِ مثال نقل میکنیم:
الف- «الَّذِینَ آمَنُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ الطَّاغُوتِ فَقاتِلُوا أَوْلِیاءَ الشَّیْطانِ إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً»؛ یعنى کسانى که ایمان آوردهاند، در راه خدا مىجنگند و کسانى که کفر ورزیدهاند، در راه طاغوت مىجنگند؛ پس با اولیاى شیطان بجنگید که نیرنگ شیطان سست است.
ب- «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیَقْتُلُونَ وَ یُقْتَلُونَ»؛ یعنى خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خرید، تا بهشت از آنان باشد، در راه خدا مىجنگند، پس مىکشند و کشته مىشوند.
ج- «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ وَ لْیَجِدُوا فِیکُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»؛ یعنى اى کسانى که ایمان آوردهاید، با کافرانى که نزدیک شما هستند، بجنگید و باید در شما سختى و درشتى ببینند و بدانید که خداوند با پرهیزکاران است.
د- «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ» یعنى محمد فرستاده خدا است و کسانى که با او هستند، بر کافران سخت گیر و میان خویش مهربان هستند.
از تأمل در این نصوص، به قطع درمىیابیم که اصل در رفتار با دشمنانِ جنگى، جهاد است. لیکن این اصل استثناءهایى دارد که یکى از آنها مهادنه است. پیشتر نیز گفتیم که مهادنه مشروط به آن است که در بر دارندة مصلحت مسلمانان باشد.»
می بینیم که بر خلاف آنچه نگارندة مقاله، تصور کردهاند، «صلح»، استراتژیای در کنار «جنگ با مستکبرین» نیست؛ بلکه اصل در سیاست خارجی پیامبر و سیاست خارجی نظام اسلامی، مبارزه با قدرتهای استکباری است؛ که البته ممکن است با تشخیص حاکم اسلامی، بنا به مصلحتی و در مقطعی کوتاه، متوقف گردد.
بخش اصلی بحث نویسنده به وقایع صلح حدیبیه اختصاص داشته و کوشیده اند از این واقعة تاریخ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، اصلی همیشگی و قابل اجرا در شرایط فعلی استخراج نمایند؛
تحلیل صلح حدیبیه به عنوان یکی از بارزترین نمونه ها، می تواند شاخص های انتخاب استراتژی صلح و اهمیت آن را آشکار سازد.
لذا لازم است ابتدا مروری اجمالی داشته باشیم بر ماجرای صلح حدیبیه و سپس با مراجعه به منابع معتبر حدیثی و تاریخی، ببینیم که آیا امکان چنین استفادهای وجود دارد یا نه؟
رمضانعلی رحمتی ::: دوشنبه 88/8/11::: ساعت 2:53 عصر